2014 წლის 10 აგვისტოს თურქეთის მოსახლეობა რესპუბლიკის პრეზიდენტს პირდაპირი კენჭისყრის გზით აირჩევს. არჩევნები ისტორიული მნიშვნელობისაა და ქვეყნის განვითარებისა თუ ისლამიზაციის განმტკიცების ბედს განსაზღვრავს. ალბათ, დაინტერესებული მოქალაქეებისათვის მნიშვნელოვანია ამომწურავი ინფორმაციის ფლობა საქართველოს მთავარი ეკონომიკური პარტნიორის, თურქეთის შიდაპოლიტიკური პროცესების შესახებ. აქედან გამომდინარე, “საარჩევნო” მიმოხილვა გთავაზობთ ჩვენი რედაქტორის, ლევან ლორთქიფანიძის ინტერვიუს ცნობილ ქართველ თურქოლოგთან, თსუ-ს ალტერნატიული აკადემიის ლექტორთან ალექსანდრე (სანდრო) ბაკურაძესთან.
—
– მოგესალმებით სანდრო, თქვენი აზრით, რა მნიშვნელობა ენიჭება 2014 წლის 10 აგვისტოს გასამართ თურქეთის საპრეზიდენტო არჩევნებს ??? რა ძირითადი გარდაქმნები გამოიწვია 2010 წელს თურქეთში განხორციელებულმა საკონსტიტუციო ცვლილებებმა ??? რას მოუტანს თურქეთს საპრეზიდენტო ხელისუფლების გაძლიერება ???
ძალიან დიდი, ეს არჩევნები ფაქტობრივად პირველი კენჭისყრაა, როცა პრეზიდენტს უშუალოდ ხალხი აირჩევს. მიუხედავად იმისა, რომ ნომინალურად 1980 წლის სამხედრო გადატრიალების ლიდერი ქენან ევრენიც ხალხის მიერ იყო არჩეული, მისი არჩევა ვერაფრით ჩაითვლება დემოკრატიულად სამი მიზეზის გამო – პირველი: მისი არჩევა უშუალოდ მიბმული იყო კონსტიტუციურ რეფერენდუმთან და ვინც საკონსტიტუციო რეფერენდუმზე ხმა კონსტიტუციის დამტკიცებას მისცა მან ავტომატურად ევრენის პრეზიდენტად არჩევასაც დაუჭირა მხარი; მეორე: – ქენან ევრენი გადატრიალების შემდეგ ისედაც გამოცხადებული იყო სახელმწიფოს დროებით მეთაურად და ამავე დროს ითავსებდა გენერალური შტაბის უფროსისა და ეროვნული უშიშროების საბჭოს თავმჯდომარის მოადგილის თანამდებობებს, ამგვარად შეიარაღებული ძალები და დაზვერვა მას უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ და შესაბამისად, მის ხელში იყო ყველა სახის ადმინისტრაციული რესურსი. მესამე: პოლიტიკური პარტიების მოღვაწეობა ოფიციალურად იყო აკრძალული, ხოლო ალტერნატიულ პრეზიდენტობის კანდიდატებს თვით სამხედრო წრეებიდანაც კი, არ მიეცათ უფლება თუნდაც იმისა, რომ ეცადათ და ევრენისათვი ნომინალური კონკურენცია გაეწიათ.
რაც შეეხება 2010 წლის საკონსტიტუციო ცვლილებებს, მათი მთავარი მნიშვნელობა იმაშია, რომ ფაქტობრივად პოლიტიკას კონსტიტუციურად ჩამოაშორეს აქამდე “რუხი კარდინალის” როლში მყოფი თურქეთის შეიარაღებული ძალები. კერძოდ კი, მოეხსნა იმუნიტეტი 1980 წლის სამხედრო გადატრიალების მოთავეებს, სამხედრო ტრიბუნალს აეკრძალა სამოქალაქო პირების გასამართლება (გარდა საომარი მდგომარეობისა), ხოლო სამოქალაქო სასამართლოს მიეცა უფლება გაასამართლოს სისხლის სამართლის დანაშაულში ბრალდებული სამხედრო პირები. მოეხსნათ ყველა სახის სპეციალური სტატუსი სამხედრო სასამართლოებს.
გარდა ამისა. შემოღებულ იქნა რამდენიმე მნიშვნელოვანი სამოქალაქო ცვლილებაც, მაგალითად დაარსდა სახალხო დამცველის ინსტიტუტი. საჯარო მოხელეებს მიეცათ პროფკავშირების ჩამოყალიბების უფლება.… თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვნად იქნა აღქმული ის მუხლი, რომლის მიხედვითაც კონსტიტუციური სასამართლოს მიერ პარტიის აკრძალვის შემთხვევაში მისი წევრი მეჯლისის დეპუტატები არ დაკარგავენ მანდატებს, რაც ერდოღანის პარტიის ისლამისტური მიდრეკილებების გათვალისწინებით, მედიისა და ოპოზიციის ერთმა ნაწილმა ერთგვარ თავის დაზღვევად მიიღო.
რაც შეეხება პრეზიდენტის ინსტიტუტის გაძლიერებას და მისი პირდაპირი წესით არჩევას, ეს ჯერ კიდევ 2007 წლის საკონსტიტუციო რეფერენდუმზე დადგინდა. მაგრამ, რადგანაც აბდულა გიული ძველი კანონების შესაბამისად იქნა არჩეული, 7 წლის ვადით და მხოლოდ ერთხელ არჩევის უფლებით, არსებული ცვლილებები მას არ შეხებია. შესაბამისად, ნაცვლად ახალი კანონმდებლობით დადგენილი ორი ხუთწლიანი ვადისა, მას შეუძლია მხოლოდ ერთი, 7 წლიანი ვადით იყოს პრეზიდენტი. იგივე ვრცელდება სხვა ყოფილ პრეზიდენტებზეც – ქენან ევრენზე, სულეიმან დემირელზე და აჰმედ ნეჯდეთ სეზერზეც.
პრეზიდენტის ინსტიტუტის გაძლიერება კი, თურქეთის საზოგადოების უფრო “ევროპული” ნაწილისათვის შეშფოთების სერიოზული წყაროა. პრემიერ-მინისტრ რეჯეფ თაიფ ერდოღანის მზარდი ავტორიტარიზმის გათვალისწინებით მოქალაქეებში იზრდება შიში შესაძლო დიქტატურის დამყარებისა (დაახლოებით რუსული სტილის), რომელიც მოქმედი ლიდერის ისლამისტური ტენდენციებიდან გამომდინარე ამავე დროს იქნება ანტიქემალისტური ხასიათის.
სიტუაციას ასევე ამძიმებს კორუფციასთან დაკავშირებული სკანდალი, რომელმაც ოთხი მინისტრის გადადგომა გამოწვია. მასში გარეულნი იყვნენ ქვეყნის უმაღლესი ხელმძღვანელობის წარმომადგენლები და მათი ოჯახის წევრები, თავად ერდოღანის ვაჟის – ბილალის ჩათვლით და მისი მეტ-ნაკლებად ჩაწყნარება პრემიერმა მხოლოდ პოლიციის მაღალჩინოსნების ძალიან ფართო თანამდებობრივი როტაციის ან გათავისუფლების გზით შეძლო. ამას თან ერთვის ფართო მასშტაბიანი საპროტესტო მოძრაობების ძალადობრივი გზით ჩახშობა/ჩახშობის მცდელობებიც, რაც კიდევ უფრო ზრდის იმის შიშს, რომ იმ შემთხვევაში თუ მმართველი გუნდის პრეზიდენტობის კანდიდატი ერდოღანი იქნება, ეს საბოლოო ჯამში არსებული სისტემის საბოლოო უზურპაცია იქნება მისი წარმატების შემთხვევაში.
თურქოლოგი ალექსანდრე (სანდრო) ბაკურაძე. ფოტო: Humans of Tbilisi
– მოახლოებული არჩევნებისათვის როგორია მმართველი გუნდის – სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის პოზიციები ??? ვინ იქნება სამთავრობო ძალის მთავარი კანდიდატი ??? შეიმჩნევა თუ არა შიდაპარტიული დაპირისპირება ??? კიდევ რომელი პოლიტიკოსები განიხილებიან ან განიხილებოდნენ აღნიშნულ თანამდებობაზე ???
სამართლიანობისა და აღმავლობის პარტიის პოზიციები შეიძლება ითქვას, რომ საკმაოდ მყარია, მიუხედავად ფართომასშტაბიანი ანტისამთავრობო გამოსვლებისა ქვეყნის უმნიშვნელოვანეს რეგიონებში და საგარეო პოლიტიკაში მნიშვნელოვანი ჩავარდნებისა (მაგალითად სირიის საკითხთან მიმართებით, რის შედეგადაც თურქეთ-სირიის სასაზღვრო რეგიონები სირიიდან გადმოსული დევნილებისა და შეიარაღებული ამბოხებულების “დამსახურებით” ძალიან რთულ მდგომარეობაშია და შეიარაღებული სირიელების მიერ ადგილობრივი მოსახლეობის დატერორებაც არაა უცხო ხილი).
სამთავრობო ძალის მთავარი საპრეზიდენტო კანდიდატი სავარაუდოდ პრემიერ-მინისტრი რეჯეფ თაიფ ერდოღანი იქნება. ასევე თურქულ მედიაში გავრცელებულია სპეკულაცია იმის შესახებ, რომ მმართველი პარტიაში ასევე აქტიურად განიხილება საკონსტიტუციო სასამართლოს თავმჯდომარის ჰაშიმ ქილიჩისა (რომელიც,თანამდებობიდან გამომდინარე დამოუკიდებელი პოლიტიკური ფიგურაა) და სტამბოლის მერის ყადირ თოფბაშის კანდიდატურებიც. თუმცა ერდოღანის ფაქტორის გათვალისწინებით, ნაკლებად სავარაუდოდ მიიჩნევა მათი დასახელება საბოლოო კანდიდატებად.
რაც შეეხება შიდაპარტიულ დაპირისპირებას, ამის ნიშნები ერთი შეხედვით შეიმჩნევა, რის მაგალითებადაც პრეზიდენტ გიულისა და პრემიერ ერდოღანის ურთიერთსაწინააღმდეგო განცხადებები შეგვიძლია მივიჩნიოთ. მაგალითად: ინტერნეტის, გულენის მოძრაობისა და მასთან ასოცირებული აბიტურიენტთა მოსამზადებელი კლასების (ერსჰანელერ) შესახებ. გიულის განცხადებებიდან გამომდინარე თურქულ მედიაში ასეთი აზრიც არსებობს, რომ გიულს რეალურად კვლავ სურს პრეზიდენტობა და შესაძლოა ამისათვის გარკვეული მცდელობებიც გამოავლინოს. ასევე გარკვეულ შიდაპარტიულ დაპირისპირებაზე მიგვანიშნებს იგივე გეზი პარკის გამოსვლების შემდეგ რამდენიმე მაღალი რანგის პოლიტიკოსის მიერ (რომელთა შორისაც ყველაზე ცნობილად ყოფილი კულტურის მინისტრი ერთუღრულ გუნაი შეგვიძლია ჩავთვალოთ) მმართველი პარტიის დატოვება.
– რა ფაქტორები მუშაობენ ერდოღანის წინააღმდეგ ??? რომელი ეთნიკურ-რელიგიური, სოციალური ჯგუფები არიან ყველაზე მეტად მთავრობის საწინააღმდეგოდ განწყობილნი??? როგორია მათი გეოგრაფიული განლაგება ???
ერდოღანის საწინააღმდეგოდ ბევრი ფაქტორი მუშაობს – სირიის კონფლიქტში თურქეთის ჩარევის უდიდესი არაპოპულარულობა, პოლიტიკური კორუფცია, ერდოღანის ხშირად არაპოლიტკორექტული განცხადებები ოპოზიციისა და უმცირესობების – მაგალითად ალევიების მისამართით, ქურთული ფაქტორი – მიუხედავად ერდოღანის დაპირებებისა და ფართოდ “გაპიარებული” “(კონფლიქტის) გადაწყვეტის პროცესისა”.
“ქურთისტანის მუშათა პარტიის” წევრები და ბევრი უბრალოდ ეთნიკური ქურთი მოქალაქე მიიჩნევენ, რომ მათ ვერ მიიღეს ერდოღანის დანაპირები ანუ კულტურული ავტონომია და აბდულა ოჯალანის გათავისუფლება.
ასევე, სომას მაღაროში მომხდარმა ტრაგიკულმა შემთხვევამ ისევ გააქტიურა მუშათა უფლებების საკითხი, რაც ჯერ კიდევ 60-იანი წლებიდან მოყოლებული მწვავედ დგას თურქეთის საზოგადოებაში.
რაც შეეხება სოციალურ ჯგუფებს, აქ შეგვიძლია ზუსტად განვსაზღვროთ ის ჯგუფები, რომლებიც ერდოღანის მხარდამჭერებად ან მოწინააღმდეგეებად მოაზრებიან – ერთის მხრივ ერდოღანის ერთგულ მხარდამჭერებად მოიაზრებიან აღმოსავლეთ შავი ზღვისპირეთის – განსაკუთრებით კი ორდუს, ტრაბზონის და რიზეს მოსახლეობა, საიდანაც წარმოშობით თავად ერდოღანია, ასევე ცენტრალური და აღმოსავლეთ ანატოლიის მსხვილი, ეთნიკურად თურქული ქალაქების – ერზურუმის, კონიის, ქაისერის, იოზგათის, მალათიის მოსახლეობა (ტრადიციულად რელიგიური, ღრმადმორწმუნე პოპულაცია).
ხოლო მეორეს მხრივ არის რეგიონები, სადაც წინასწარ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მმართველ პარტიას ან ძალიან გაუჭირდება ან წარმატების ფაქტობრივად არანაირი შანსი არ აქვს – ესენია: პირველ რიგში ქურთული რეგიონები, სადაც მიუხედავად იმისა, რომ ისლამურ ღირებულებებზე აპელირებით სამართლიანობისა და აღმავლობის პარტიამ შეძლო ამომრჩეველთა ხმების მნიშვნელოვანი ნაწილის მოპოვება, ვერ მოახერხა იქ არსებული ქურთული პარტიების პოლიტიკური მდგომარეობის შესამჩნევად შეკვეცა – მაგალითად 30 მარტის არჩევნებზე დიარბაქირის პროვინციაში ქურთულმა მშვიდობისა და დემოკრატიის პარტიამ ხმების 55 პროცენტი აიღო მმართველმა პარტიმა კი 34, შირნაქში მშვიდობისა და დემოკრატიის პარტიამ 60 პროცენტი აიღო, მმართველმა 28, ჰაქარიში მშვიდობისა და დემოკრატიის პარტიამ ხმების 66, მმართველმა 26 პროცენტი მიიღო… ხოლო თუნჯელის პროვინციაში, რომელიც თითქმის მთლიანად ალევი მოსახლეობითაა დასახლებული და ეთნიკურად შერეული თურქულ-ქურთულია, მმართველ პარტია ხმა ამომრჩეველთა მხოლოდ 9 პროცენტმა მისცა.
ასევე ერდოღანს არანაირი იმედი არ შეიძლება ჰქონდეს ქვეყნის უდიდესი რელიგიური უმცირესობის – ალევიების და მათი მონათესავე (მაგრამ არა იდენტური) არაბულენოვანი ალავიტი(ნუსაირი) მოსახლეობის მხარდაჭერისა, რომლებიც, ერთად აღებულნი, ქვეყნის მოსახლეობის დაახლოვებით 20%-ს შეადგენენ. ალევიტები მოსახლეობის უმრავლესობას შეადგენენ მხოლოდ თუნჯელის პროვინციაში, მაგრამ სხვაგანაც ფართოდ არიან განსახლებულნი (ქაჰრამანმარაშის,ერზინჯანის,ჩორუმის,მალათიის,იოზგათის და სივასის პროვინციებში). ბევრი მათგანი ცხოვრობს სტამბოლსა და ანკარაშიც. ხოლო ალავიტები მოსახლეობის ერთ მესამედს შეადგენენ სირიის მოსაზღვრე ჰათაის პროვინციაში და ღიად უჭერენ მხარს სირიის ასევე ალავიტ პრეზიდენტ ბაშარ ალ-ასადს, რომელიც ერდოღანის მიერ ფაქტობრივად მტრადაა გამოცხადებული. ასევე მნიშვნელოვან ფაქტად შეგვიძლია ჩავთვალოთ ისიც, რომ “სახალხო რესპუბლიკური პარტიის” – მთავარი ოპოზიციური პარტიის ლიდერი ქემალ ქილიჩდაროღლუ აღმსარებლობით ალევია და წარმოშობით თუნჯელის პროვინციიდანაა,ეთნიკურად შერეული ოჯახიდან. ასევე ერდოღანს ნაკლებად შეუძლია ჰქონდეს იმედი,რომ წარმატებას მიაღწევს ტრადიციულად სეკულარულ ეგეოსისა და ხმელთაშუაზღვისპირეთის პროვინციებში,ასევე თრაკიაში – თურქეთის ევროპულ ნაწილში. ალევიების ოპოზიციურ განწყობას ამძაფრებს ის ფაქტიც, რომ გეზი პარკის საპროტესტო აქციების დროს დაღუპულთა უმრავლესობა ალევი იყო და ასევე ალევი გახლდათ ამ რამდენიმე დღის სტამბოლში, ძირითადად ალევიებით დასახლებულ ოქმეიდანზე ჯემევიში (ალევიების სამლოცველო სახლი) პოლიციის მიერ მოკლული მოქალაქეც.
– რას გეგმავენ საპარლამენტო ოპოზიციის წარმომადგენლები სახალხო რესპუბლიკური და ნაციონალისტური მოძრაობის პარტიებიდან ??? შესაძლებელია თუ არა, რომ მათ კენჭისყრაზე საერთო კანდიდატი წარმოადგინონ ??? როგორია მათი შანსები ???
საპარლამენტო ოპოზიცია, კარგა ხანია მუშაობს საერთო კანდიდატის წარდგენაზე, თუმცა მისი ვინაობა ჯერჯერობით უცნობია, რადგანაც იდეოლოგიური კუთხით საპარლამენტო ოპოზიციაში შემავალი პარტიები საკმაოდ განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან. გენერალური შტაბის უფროსის ილქერ ბაშბუღის კანდიდატურა კი, მართალია ფართოდაა გაჟღერებული მედიაში, როგორც შესაძლო კონსენსუსი და ამავე დროს შეიარაღებული ძალების მხარდაჭერის მოპოვების შესაძლო მცდელობა, მაგრამ აქ ერთი პრობლემაა, ნებისმიერი სამხედრო წარსულის მქონე კანდიდატი განწირულია იმისათვის, რომ თითქმის ვერაფერი ვერ აიღოს ქურთებით დასახლებულ რეგიონებში. ასევე სამხედრო წარსულის მქონე კანდიდატს სათუოა, რომ მხარი დაუჭირონ პარლამენტში წარმოდგენილმა “ხალხთა დემოკრატიული პარტიისა” და ქურთული “მშვიდობისა და დემოკრატიის პარტიის” წარმომადგენლებმა. რაც შეეხება დევლეთ ბაჰჩელის ან ქემალ ქილიჩდაროღლუს კანდიდატურებს, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ კონსენსუსი თუ შედგა, კანდიდატად ერთ-ერთი პარტიის ლიდერი დასახელდეს. რაც შეეხება “ხალხთა დემოკრატიული პარტიისა” და “მშვიდობისა და დემოკრატიის პარტიის” კოალიციას, მათი კანდიდატი, თუკი წარადგინეს, სავარაუდოდ ან სალაჰათინ დემირთაში იქნება ან ქურთული წარმოშობის მწვანეთა მოძრაობის აქტივისტი და გეზი პარკის გამოსვლების ერთერთი ლიდერი სირრი სურეია ონდერი, რომელიც ქურთული რეგიონების გარეთაც ცნობადი სახეა.
– რა ტიპის გავლენა ექნებათ 2014 წლის არჩევნებზე „ახალ მემარცხენეებსა“ და ქურთულ პარტიებს ??? ეყოლებათ მათ დამოუკიდებელი კანდიდატები თუ ოპოზიციურ პოლიტიკურ ბანაკთან შეთანხმებაზე წავლენ ???
სავარაუდოდ ქურთებით დასახლებულ რეგიონებში მათი მხარდაჭერის გარეშე ძალიან რთული იქნება რომელიმე კანდიდატის მიერ ხმების დიდი რაოდენობის მოპოვება და იმ შემთხვევაშიც, თუ მეორე ტური გახდება საჭირო სავარაუდოა, რომ მოსახლეობის საკმაო ნაწილი, ამ პარტიების მხარდაჭერის არმქონე კანდიდატისათვის ხმის მიცემას ისევ სახლში დარჩენას ამჯობინებს. რაც შეეხება მათ შეთანხმებას სხვა საპარლემენტო ოპოზიციურ პარტიებთან, იდეაში შესაძლებელია, რომ ქურთული პარტიები და სახალხო რესპუბლიკური პარტია შეთანხმდნენ, მიუხედავად ქემალიზმის მიმართ ქურთების უარყოფითი დამოკიდებულებისა და იმისა, რომ ერდოღანმა გარკვეული პოპულისტური ნაბიჯები გადადგა, ბოდიში მოიხადა 1937-38 წლების დერსიმის მოვლენებში სახელმწიფოს როლის გამო, აღკვეთა “ქურთული ჰეზბოლას” და მსგავსი სახელმწიფო აპარატიდან მართული ტერორისტული ორგანიზაციების თარეში და მთავარი – დადო ცეცხლის შეწყვეტის ხელშეკრულება “ქურთისტანის მუშათა პარტიასთან”, რის სანაცვლოდაც დაიწყო ე.წ. დემოკრატიზაციის პროცესი, მაგალითად გაუქმდა ქურთულ ენასთან მიმართებაში დაწესებული ყველა აკრძალვა,შემოიღო ანტი-დისკრიმინაციული დაცვა ქურთებთან მიმართებაში და ა.შ.
– მოსალოდნელია თუ არა არეულობები საპრეზიდენტო არჩევნების შემდეგ ?
ვფიქრობ შესაძლებელია, თუმცა არა იმ მასშტაბით, რომ სერიოზული პოლიტიკური ძვრები გამოწვიოს და თუ არეულობა მოხდება, სავარაუდოდ ის ძირითადად დიდი ქალაქების გარკვეულ უბნებსა და ცალკეულ პროვინციებში იქნება ლოკალიზებული.
electoralreview
Electoral review for Georgia/საარჩევნო მიმოხილვა საქართველოსთვის 